Έχουμε ακούσει αρκετές φορές τις εκφράσεις ότι οι Αρχαίοι Έλληνες αγωνίζονταν για ένα κλαδί ελιάς ή ότι κατά την υποδοχή των Ολυμπιονικών τους οι πόλεις-κράτη γκρέμιζαν τα τείχη. Και όμως ήταν πολλά περισσότερα τα προσφερόμενα προνόμια, οι αμοιβές και οι τιμές που ελάμβαναν.

Ο αθλητικός συναγωνισμός αναπτύχθηκε ιδιαίτερα στην αρχαία Ελλάδα ως βασικό συστατικό της κοινωνικής ζωής, της στρατιωτικής προετοιμασίας και της εκπαίδευσης των νέων. Τα γυμνάσια, οι παλαίστρες και τα εντυπωσιακά στάδια που σώζονται ως τις μέρες μας, μαρτυρούν τη σπουδαιότητα των πολεμικών κατά βάση αγωνισμάτων στην αρχαιότητα. Φυσικά αυτό δεν ήταν μόνο ελληνικό προνόμιο αλλά ένα διαδεδομένο φαινόμενο σε πολλές κουλτούρες και πολιτισμούς. Στο κείμενο θα εστιάσουμε στην Αρχαϊκή, Κλασσική και Ελληνιστική περίοδο.

Η βασική πηγή των πληροφοριών μας προέρχεται από τον Παυσανία παρά το γεγονός ότι έζησε πολύ αργότερα από τα γεγονότα που περιγράφει. Ο Πλούταρχος και ο Πλάτωνας με τις γραφές τους μας βοήθησαν να κατανοήσουμε τη δομή και τους κανόνες των αρχαίων αγώνων. Η πληθώρα των αρχαιολογικών ευρημάτων σχετιζόμενα με τους αρχαίους αγώνες, μας χάρισαν την απτή απόδειξη του μεγαλείου τους. Οι νικητές ελάμβαναν όχι μόνο βραβεία αλλά και τιμές από τις πόλεις – κράτη. Η νίκη στα στάδια θεωρείτο τόσο σημαντική όσο και η νίκη στο πεδίο της μάχης.

Υποδοχή ηρώων

Οι νικητές των Ολυμπιακών και των άλλων Πανελληνίων αγώνων, ελάμβαναν υποδοχή ήρωα κατά την επιστροφή τους. Εισέρχονταν στην πόλη πάνω σε άρμα, κάποιες φορές από γκρεμισμένα γι’ αυτό το λόγο τείχη. Σύμφωνα με την παράδοση μια πόλη με τόσο γενναίους και πετυχημένους άνδρες δεν χρειαζόταν τείχη για την άμυνα της. Ο Διόδωρος o Σικελιώτης περιγράφει γλαφυρά την υποδοχή του Ολυμπιονίκη Εξαίνετου του Ακραγαντινού το 412 Π.Χ. όταν κατευθύνθηκε η πομπή νίκης προς την πόλη με τριακόσια άρματα, όλα με λευκά άλογα.

Αγάλματα

Οι Ολυμπιονίκες είχαν το προνόμιο να κατασκευάζουν μπρούτζινα ή μαρμάρινα αγάλματά τους και να τα τοποθετούν στο ιερό της Ολυμπίας. Ο Παυσανίας ανέφερε ότι είχε δει τουλάχιστον 200 τέτοια αγάλματα. Στους καταλόγους των νικητών που σμιλεύτηκαν σε πέτρινες και μαρμάρινες πλάκες και συχνά βρίσκονται και σε τιμητικές επιγραφές, η νίκη στην Ολυμπία αναφερόταν πρώτη. Τα ονόματα των αρχαίων Ολυμπιονικών επέζησαν ως σήμερα και με αυτά η «αθανασία» τους.

Κλαδί φοίνικα και κόκκινη ταινία

Αμέσως μετά τη νίκη τους, οι αθλητές ελάμβαναν από τους κριτές ένα κλαδί φοίνικα και τις νικητήριες κόκκινες ταινίες που τοποθετούσαν γύρω από το μέτωπο, τα χέρια και τα πόδια τους. Αργότερα αυτή η πρακτική έγινε το βασικό σύμβολο της νίκης όχι μόνο στο στάδιο αλλά και στο πεδίο της μάχης.

Φυλλοβολία

Παράδοση που συναντιέται ως τις μέρες μας ήταν το ράντισμα των νικητών με φύλλα ή λουλούδια είτε μετά τη νίκη τους είτε κατά την παρέλαση επιστροφής των στους δρόμους της πόλης. Σήμερα συναντάμε κάτι παρόμοιο στα γήπεδα με άλλα υλικά κατά την είσοδο των ομάδων ή της απονομής του κυπέλλου.

Νικητήριες Ωδές

Με σκοπό ν’ αναδείξουν τη νίκη τους ακόμη περισσότερο οι ευκατάστατοι νικητές των Πανελληνίων αγώνων μπορούσαν ν’ απευθυνθούν σε διάσημους ποιητές όπως ο Πίνδαρος και ο Βακχυλίδης για να γράψουν αποκλειστικά γι’ αυτούς νικητήριες ωδές. Πίστευαν ότι με αυτό τον τρόπο θ’ αποκτούσαν αιώνια φήμη και αθανασία. Εν μέρει δικαιώθηκαν αφού ορισμένες ωδές σώζονται ακόμη και σήμερα.

Χρηματικές αμοιβές και βαρύτιμα έπαθλα

Καθώς οι πόλεις – κράτη ήταν περήφανες για τις νίκες των αντιπροσωπιών τους, πρόσφεραν έπαθλα ιδιαίτερης αξίας ή χρήματα στους τοπικούς τους ήρωες πλέον των τιμών ή των αμοιβών από τους Αθλοθέτες των εκάστοτε αγώνων. Η Αθήνα απένειμε χρηματικό έπαθλο για να τιμήσει τους Πανελλήνιους νικητές. Στη Σπάρτη οι νικητές λάμβαναν την μέγιστη τιμή να πολεμήσουν δίπλα στον Βασιλιά. Η σημασία τού να είσαι Ολυμπιονίκης αποδεικνύεται επίσης από τη χρηματική διαφορά στο βραβείο μεταξύ Ολυμπιακών και Ισθμιακών αγώνων. Οι νικητές στα Ίσθμια ελάμβαναν 100 δραχμές και στην Ολυμπία 500 δραχμές όπως αναφέρει ο Πλούταρχος.

Μια από τις πιο χαρακτηριστικές και αξιόπιστες πηγές για τη μελέτη μας σχετικά με τα έπαθλα στους αρχαίους αθλητικούς αγώνες προέρχεται από την αποσπασματική επιγραφή: IG 22 2311, 400–350 π.Χ., όπου περιγράφονται με σαφήνεια τα έπαθλα στα Παναθήναια. Αποτελούνταν από πολύτιμα αντικείμενα όπως χρυσός, ταύροι ή χρήματα αλλά κυρίως από τους χαρακτηριστικούς παναθηναϊκούς αμφορείς γεμάτους με ελαιόλαδο, τους οποίους ο νικητής έπαιρνε μαζί του.

Δεν ήταν μόνο ο πρώτος που λάμβανε βραβεία στα Παναθήναια αλλά και μέχρι την 5η θέση στον μουσικό διαγωνισμό ώστε να προσελκύουν τους καλύτερους μουσικούς και ποιητές. Ο νικητής στους διαγωνισμούς χορού έπαιρνε έναν ταύρο και χρήματα σε μετρητά. Το μεγαλύτερο γνωστό έπαθλο των 140 αμφορέων ελαιόλαδο δινόταν στους νικητές της αρματοδρομίας.

Ωστόσο, στις αρματοδρομίες τις τιμές έπαιρνε ο ιδιοκτήτης των αλόγων ή οι ομάδες αρμάτων και όχι ο ηνίοχος. Ως εκ τούτου, οι πλούσιοι ιδιοκτήτες, συμπεριλαμβανομένων των γυναικών, θα μπορούσαν να είναι νικητές στην Ολυμπία ή αλλού χωρίς καν να είναι παρόντες στους αγώνες. Η νικήτρια γυναίκα ιδιοκτήτης, μπορούσε να στήσει ένα άγαλμα όπως έκαναν οι άνδρες. Η νίκη στην αρματοδρομία τεσσάρων αλόγων προσέδιδε μεγάλο πολιτικό κύρος στον ανταγωνισμό μεταξύ πόλεων-κρατών όπως η Αθήνα και η Σπάρτη. Η Κυνίσκα, κόρη του βασιλιά της Σπάρτης, ήταν η πρώτη καταγεγραμμένη γυναίκα Ολυμπιονίκης που θριάμβευσε στην αρματοδρομία τεσσάρων αλόγων το 396 και το 392 π.Χ. Αν και αργότερα υπήρξαν και άλλες νικήτριες, καμία από αυτές δεν έφτασε τη φήμη της.

Οι νικητές στους αρχαίους αθλητικούς αγώνες κέρδιζαν πολλά περισσότερα από ένα στεφάνι όπως πιστεύεται. Ήταν επαγγελματίες, ένα καθεστώς πλήρως αποδεκτό εκείνη την εποχή και αγωνιζόμενοι με επιτυχία μπορούσαν να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Αντιμετωπίζονταν ως ήρωες, λατρεύονταν δε και μετά θάνατον. Οι Αθηναίοι προσέφεραν στους νικητές, έστω ενός εκ των Πανελληνίων αγώνων, δωρεάν γεύματα στο Πρυτανείο για το υπόλοιπο της ζωής τους. Επισημαίνουμε ότι Πανελλήνιοι αγώνες ήταν η Ολυμπία, οι Δελφοί, τα Ίσθμια και τα Νέμεα.

Ειδικά όμως οι Ολυμπιονίκες έλαβαν μια σειρά από σημαντικές τιμές και μοναδικά προνόμια σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Πέραν των προαναφερόμενων, θα μπορούσαν να λάβουν ισόβιες απαλλαγές από φόρους, τιμητικές θέσεις σε κοινωνικές εκδηλώσεις όπως επίσης θα μπορούσαν ν’ ανελιχθούν κοινωνικά ή και πολιτικά. Από την αναβίωση των σύγχρονων Ολυμπιακών Αγώνων το 1896 μέχρι σήμερα, οι Ολυμπιονίκες κατά την απονομή μαζί με τα μετάλλιά τους λαμβάνουν όπως και τότε τον κότινο, ένα στεφάνι ελιάς.